Opracowanie to nie jest kompletne. Sukcesywnie będzie uzupełniane o nowe fakty historyczne

 

     Na miejscu dzisiejszych Bartoszyc Krzyżacy wybudowali w 1240 r. jeden z pierwszych zamków warownych w Prusach, przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy z Mazowsza]. Najpierw wzniesiono drewnianą strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274. W 1326 nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek w wieku XIV i XV był siedzibą prokuratora i należał do komturii w Bałdze. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w 1902 r. gmach starostwa. Miasto rozwinęło się z przyzamkowej „liszki' czyli osady targowej. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz Luther von Braunschweig (1332). W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w 1345 r. Miasto szybko się rozwijało, w 1356 r. istniał już dom kupiecki, w 1359 r. wybudowano mury obronne, w 1361 r. były już dwa kościoły. W XIV wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i Lidzbarska.

      Zacieśnienie więzów z Polską wskutek wasalizacji lennej Prus Książęcych w 1525 r., dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych.

      W 1432 r. liczba mieszkańców wynosiła 1500, w sto lat później jest ich już 4000. Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki Gustaw Adolf oraz książę pruski Fryderyk Wilhelm I, natomiast w 1661 w Bartoszycach obradował Sejm Pruski. W 1680 roku miasto zostało sklasyfikowane jako pierwsze pod względem rozwoju gospodarczego wśród 48 miast pruskich. W Bartoszycach i okolicach do 1945 roku posługiwano się dialektem języka dolnoniemieckiego – dialektem dolnopruskim z jego lokalną odmianą, gwarą Natangisch-Bartisch.

      Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary.

   Podczas wojen napoleońskich w 1807 r. Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król Prus Fryderyk Wilhelm III Pruski z cesarzem Aleksandrem I. Cesarz chcąc utrzymać Prusy, w wojnie przeciwko Napoleonowi, po swojej stronie, zagwarantował im zatrzymanie polskich nabytków terytorialnych. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia 1807 roku Traktatu Bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi.

     W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z 1818R. Bartoszyce trafiają do okręgu – powiatu ziemskiego (landkreis), którego stolicą jest Frydland.

      Bartoszyce dość wcześnie uzyskały bezpośrednie połączenia kolejowe z innymi miastami Prus Wschodnich.

• linia Bartoszyce – Głomno – Iława Pruska – Królewiec, otwarta: 24.09.1866r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową – Ostpreussische Südbahn)

• linia Bartoszyce – Wiatrowiec – Korsze – Kętrzyn, otwarta: 01.11.1867 r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową – Ostpreussische Südbahn)

• linia Bartoszyce – Postehnen (węzeł kolejowy koło Frydlandu), otwarta: 01.07.1911 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)).

• linia Bartoszyce – Szwaruny, otwarta: 10.08.1916 r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen).

      Poza koleją żelazną Bartoszyce uzyskały również połączenie telegraficzne w 1881 r. i telefoniczne w 1899 r. 

      Dopiero koniec XIX wieku i początek XX wieku spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności. W 1902 do Bartoszyc przeniesiono siedzibę okręgu (powiatu) frydlandzkiego (nazwę na bartoszycki zmieniono dopiero w 1927 r.). Samo miasto zaczęło zmieniać charakter z rzemieślniczo-kupieckiego na urzędniczo-wojskowe. Według dostępnych danych w 1912 w Bartoszycach działało 5 szkół.

      Bartoszyce w 1933 roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku 1939 liczyło 11 268, a wraz z garnizonem wojskowym 12 912.

Na przełomie stycznia i lutego 1945 przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem, armia rosyjska weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%.

      Punktem zwrotnym w historii miasta podobnie jak i innych miast, miasteczek i wsi naszego województwa był rok 1945 kiedy to nastąpił proces masowej wymiany ludności. Na miejsce zamieszkujących tu Warmiaków, Mazurów, Niemców, sprowadzona została ludność z Polski centralnej, kresów wschodnich oraz Ukraińcy przesiedleni w ramach akcji „Wisła” stąd też od zakończenia II wojny światowej na terenie naszego miasta wyróżnia się 4 grupy ludności: 1. Niemcy – dawni mieszkańcy Prus Wschodnich, 2. Ludność z centralnej i wschodniej Polski, 3. Przesiedleńcy z kresów wschodnich II Rzeczypospolitej (Wileńszczyzna, Wołyń), 4. Ukraińcy (akcja „Wisła”). Każda z tych grup wprowadzając swoje obyczaje, tradycje i kulturę przekazywaną z pokolenia na pokolenie, tworzy po dziś dzień osobliwy i wyjątkowy charakter naszego miasta. 

.